Gỡ “rào cản” cho nhà ở xã hội

Theo GS.TSKH Đặng Hùng Võ, việc xác nhận thu nhập ngay tại UBND xã giúp giảm bớt các khâu trung gian, không cần yêu cầu chứng từ phức tạp, qua đó rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ, giảm áp lực cho Sở Xây dựng và các chủ đầu tư dự án. Cùng với đó, sẽ giúp tăng tỷ lệ lấp đầy dự án NƠXH, vì thực tế nhiều dự án NƠXH ở ngoại thành Hà Nội từng rơi vào cảnh “ế” căn hộ do quá trình xét duyệt kéo dài hoặc loại bỏ quá nhiều đối tượng vì lý do thủ tục. Nếu mở rộng cánh cửa cho lao động tự do, chủ đầu tư có thể nhanh chóng bán, cho thuê hết quỹ nhà, tránh lãng phí. “Nếu quy định định mới này được đưa vào triển khai trong thực tế sẽ đánh đúng vào nhóm yếu thế bị “bỏ quên” lâu nay, khi thủ tục chứng minh thu nhập trở nên phù hợp với điều kiện thực tế, cơ hội tiếp cận NƠXH của hàng chục nghìn lao động phi chính thức sẽ rộng mở. Đặc biệt, chính sách này thể hiện sự gần dân, sát với thực tế hơn vì UBND xã là cấp chính quyền gần dân nhất, có điều kiện nắm bắt tình hình đời sống, thu nhập của người dân trong địa bàn. Sự tham gia của chính quyền cơ sở giúp việc xác nhận mang tính nhân văn hơn so với các yêu cầu giấy tờ cứng nhắc khác” – GS. TSKH Đặng Hùng Võ đánh giá.

Tuy nhiên, theo luật sư Trịnh Hữu Đức – Hội Luật gia Việt Nam, trong trường hợp nếu công dân tự kê khai và tự chịu trách nhiệm pháp lý, còn UBND xã chỉ xác nhận trên thông tin họ cung cấp, thì vai trò xác nhận sẽ trở nên hình thức, cơ quan xác nhận không chịu trách nhiệm, dẫn đến khó kiểm soát tính trung thực. Ngoài ra, thu nhập từ các hoạt động như bán hàng rong, chạy xe công nghệ, làm thuê theo thời vụ… rất biến động và ít dấu vết giao dịch, nên rất khó kiểm chứng thu nhập phi chính thức. UBND xã dù gần dân nhưng cũng khó có căn cứ chính xác, dễ dẫn đến tình trạng “xác nhận theo cảm tính” hoặc dựa trên mối quan hệ quen biết. “Việc xác nhận thu nhập có thể trở thành “cửa” cho tiêu cực nếu không có hướng dẫn, quy trình kiểm tra minh bạch. Một số trường hợp có thể lợi dụng để hợp thức hóa hồ sơ cho người không đúng đối tượng. Cùng với đó là sự chồng chéo với cơ chế hậu kiểm, dù người dân phải chịu trách nhiệm trước pháp luật, nhưng việc hậu kiểm sau khi đã bố trí NƠXH là rất tốn thời gian, chi phí và khó thu hồi nhà nếu phát hiện sai phạm” – luật sư Trịnh Hữu Đức phân tích.

Theo các chuyên gia để quy định này thực sự trở thành “bước mở” thay vì tạo thêm rào cản, TP Hà Nội cần ban hành tiêu chí xác nhận rõ ràng, quy định cụ thể các căn cứ để UBND xã xác nhận, như thời gian cư trú, nghề nghiệp, mức chi phí sinh hoạt, hóa đơn dịch vụ…; ứng dụng dữ liệu số, kết nối dữ liệu dân cư, bảo hiểm, thuế với UBND xã để đối chiếu thông tin, hạn chế sai sót, gian lận; tăng cường kiểm tra, hậu kiểm, xây dựng cơ chế kiểm tra ngẫu nhiên hoặc định kỳ đối với các hồ sơ đã được xác nhận để bảo đảm tính trung thực; đẩy mạnh công tác tập huấn cán bộ cơ sở trong việc xác minh thu nhập phi chính thức; đặc biệt, cần phải có chế tài xử lý nghiêm vi phạm với trường hợp kê khai gian dối hoặc cán bộ xác nhận sai quy định...

“Một số địa phương như TP Hồ Chí Minh đã từng thử nghiệm cơ chế UBND phường/xã xác nhận điều kiện cư trú, nhân khẩu, nhưng không xác nhận thu nhập, mà chỉ ghi nhận tình trạng việc làm hoặc tham gia bảo hiểm. Thu nhập vẫn được kiểm chứng gián tiếp qua hóa đơn điện, nước, hoặc sao kê tài khoản ngân hàng. TP Hà Nội có thể học hỏi mô hình này với dữ liệu số từ Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, hệ thống thuế, bảo hiểm… để vừa tạo thuận lợi cho người dân, vừa tránh rủi ro xác nhận cảm tính” – PGS. TS Trần Đình Thiên - chuyên gia kinh tế Pnêu quan điểm.

Dự thảo Quyết định của UBND TP Hà Nội về quản lý bán, cho thuê, thuê mua NƠXH với điểm mới giao UBND xã xác nhận thu nhập cho nhóm lao động phi chính thức mở ra kỳ vọng giải quyết bài toán “khó chứng minh thu nhập” kéo dài nhiều năm. Nhưng giữa cơ hội và rủi ro vẫn tồn tại một “lằn ranh” mỏng. Để bước đột phá này trở thành hiện thực, Hà Nội cần đồng thời mở cửa cho người dân và bảo đảm tính minh bạch, bởi một chính sách tốt chỉ có giá trị khi được thực thi đúng và đủ.