1. Chứng khoán phái sinh là gì?
Chứng khoán phái sinh là các công cụ tài chính mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá của một tài sản cơ sở.
Chứng khoán phái sinh quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng đối với việc thanh toán và/hoặc chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai.
Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh có thể là hàng hóa như nông sản, kim loại... hoặc công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất...
Chứng khoán phái sinh bao gồm 4 loại chính:
– Hợp đồng kỳ hạn
– Hợp đồng tương lai
– Hợp đồng quyền chọn
– Hợp đồng hoán đổi
2. Việt Nam mới chỉ triển khai 01 loại chứng khoán phái sinh
Hợp đồng tương lai sẽ là sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên được niêm yết và giao dịch trên thị trường Việt Nam, cụ thể là Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30) và Hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ (kỳ hạn 5 năm).
Trên tinh thần chỉ đạo của Thủ tướng, do thị trường CKPS là thị trường mới, mới cần hạn chế rủi ro và có bước thử nghiệm nên sẽ áp dụng HĐTL chỉ số VN30 trước, sau đó là HNX30 và tiếp theo mới là HĐTL trái phiếu.
3. Để tham gia giao dịch Hợp đồng tương lai, tôi phải làm gì?
Lưu ý, nhà đầu tư phải mở tài khoản giao dịch tại CTCK là thành viên giao dịch Thị trường chứng khoán phái sinh và mở một tài khoản ký quỹ tại CTCK là thành viên bù trừ. Trước khi bắt đầu giao dịch, cần nộp tiền ký quỹ theo quy định.
Hiện tại quy chế ký quỹ trên TTCK phái sinh là 80% bằng tiền mặt và 20% bằng cổ phiếu nhưng trước mắt, để đảm bảo sự an toàn là cao nhất, tỷ lệ ký quỹ áp dụng là 100% bằng tiền mặt.
HNX, VSD và Vietinbank đã thử nghiệm nhiều vòng với các đơn vị thành vên, đến nay việc tổng duyệt đã hoàn thành. Ngân hàng Vietinbank là ngân hàng đã ký kết hợp đồng hợp tác và quy trình phối hợp với 7 thành viên bù trừ là HSC, SSI, VPBS, BSC, VCSC, VNDIRECT, MBS.
4. Mẫu hợp đồng
Các điểm cơ bản của HĐTL chỉ số VN30:
Chi tiết mẫu hợp đồng chỉ số VN30 như sau:
- Giá tham chiếu của HĐTL là giá thanh toán cuối ngày hoặc giá lý thuyết.
- Về giới hạn vị thế, đối với NĐT chuyên nghiệp là 20.000 vị thế/tài khoản, NĐT tổ chức là 10.000 vị thế và NĐT cá nhân là 5.000 vị thế.
- Tỷ lệ ký quỹ tối thiểu 10%.
- TTCK phái sinh được mở cửa trước thị trường cơ sở 15 phút, tức là 8h45 và kết thúc cùng với TTCK cơ sở. Kết cấu gồm 3 phiên ATO – khớp lệnh liên tục – ATC. Hệ số nhân 100.000 đồng.
- Bước giá 0,1 điểm chỉ số. Biên độ giao dịch là 7%, bằng với biên độ giao dịch trên sàn HOSE.
- Đơn vị giao dịch là 01 hợp đồng.
- Ngày giao dịch cuối cùng là ngày thứ Năm thứ 3 trong tháng đáo hạn, trường hợp trùng ngày nghỉ sẽ được điều chỉnh lên ngày giao dịch liền trước đó.
- Tháng đáo hạn là tháng hiện tại, tháng kế tiếp, hai tháng cuối 02 quý tiếp theo. Ví dụ, tháng hiện tại là tháng 7, các tháng đáo hạn sẽ là tháng 7, tháng 8, tháng 9 và tháng 12.
- Ngày thanh toán cuối cùng là ngày làm việc liền sau ngày giao dịch cuối cùng.
Ví dụ cho mẫu hợp đồng tương lai chỉ số VN30:
5. Bắt buộc KÝ QUỸ trước khi tham gia
Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh đóng vai trò như một khoản đặt cọc để đảm bảo việc thực hiện nghĩa vụ của hai bên khi tham gia hợp đồng. Trước khi thực hiện đặt lệnh giao dịch, nhà đầu tư phải đảm bảo có đủ số tiền và tài sản bằng tối thiểu Mức ký quỹ ban đầu. Trung tâm lưu ký sẽ quy định tỉ lệ ký quỹ ban đầu cho mỗi loại hợp đồng khác nhau.
Ký quỹ Ban đầu = giá hợp đồng muốn mua/bán * hệ số nhân hợp đồng * số lượng hợp đồng mua/bán * tỷ lệ ký quỹ
Ví dụ: Nhà đầu tư tham gia Hợp đồng tương lai chỉ số có quy mô 70 triệu đồng/hợp đồng với mức ký quỹ quy định là 10%; thay vì phải bỏ ra 70 triệu đồng, nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ 7 triệu đồng là đã có thể tham gia vào một hợp đồng này.
Nhà đầu tư không có đủ số tiền ký quỹ như yêu cầu có thể bị gọi ký quỹ, và phải nộp đầy đủ ký quỹ để có thể tiếp tục nắm giữ vị thế đối với Hợp đồng tương lai.
6. Chú ý: Phải thực hiện thanh toán toàn bộ lãi/lỗ mỗi ngày
Trên thị trường chứng khoán phái sinh, cơ chế thanh toán là thanh toán hàng ngày. Nhà đầu tư khi giao dịch và nắm giữ các vị thế trong các hợp đồng chứng khoán phái sinh sẽ phải thực hiện thanh toán toàn bộ lãi lỗ phát sinh từ các vị thế đó mỗi ngày:
– Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của nhà đầu tư lỗ ròng: nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất đến 9h sáng ngày hôm sau.
– Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của nhà đầu tư lãi ròng: nhà đầu tư sẽ nhận được đầy đủ số lãi phát sinh sau 11h sáng ngày hôm sau.
Lãi/lỗ ở mỗi vị thế sẽ được tính toán dựa trên giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai đó. Riêng đối với các hợp đồng tương lai chỉ số đến ngày đáo hạn, lãi/lỗ sẽ được tính toán dựa trên giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn của hợp đồng tương lai đó.
7. Ma lực của chứng khoán phái sinh
Lợi thế đòn bẩy là một đặc điểm khác biệt của Chứng khoán phái sinh đối với các chứng khoán cơ sở. Về cơ bản, khi tham gia giao dịch Hợp đồng tương lai, nhà đầu tư chỉ phải bỏ ra một khoản tiền (Ký quỹ) có giá trị nhỏ hơn giá trị của hợp đồng mà nhà đầu tư muốn tham gia (giá trị hợp đồng).
Ví dụ: NĐT có nhu cầu tham gia vị thế mua 01 HĐTL trên chỉ số HNX30 đáo hạn vào tháng 5/2016. NĐT đặt lệnh mua 01 hợp đồng với giá chào mua là 103 điểm và được khớp trên thị trường với giá trên. Như vậy, nhà đầu tư đã được Trung tâm thanh toán bù trừ (TTTTBT) ghi nhận là đã tham gia 01 vị thế mua với giá 103 điểm.
Nếu tại mẫu hợp đồng tương lai chỉ số HNX30 quy định: Hệ số nhân của 01 hợp đồng là 1 triệu đồng/điểm chỉ số thì giá trị 01 hợp đồng của NĐT trên bằng:
103 điểm x 1 triệu đồng/điểm chỉ số = 103 triệu đồng.
Tuy nhiên, nếu mức ký quỹ ban đầu được quy định là 15% thì thay vì việc phải bỏ ra 103 triệu, NĐT chỉ phải bỏ ra số tiền và/hoặc tài sản có giá trị = 103 triệu *15% = 15,45 triệu đồng để tham gia hợp đồng.
Số tiền ký quỹ ban đầu này sẽ được TTTTBT sử dụng trong việc tính toán lãi/lỗ của NĐT. Ví dụ: khi giá HĐTL tăng từ 103 lên 105 điểm, NĐT đang có lãi với giá trị bằng: (105-103)*1 triệu đồng/điểm chỉ số = 2 triệu đồng.
Giá trị ký quỹ của nhà đầu tư sẽ tăng: 15,45 triệu + 2 triệu = 17,45 triệu đồng.
Nếu như giao dịch tại thị trường cơ sở thì phần trăm lãi của NĐT trên số tiền ban đầu bỏ ra sẽ chỉ bằng: (105-103)/103*100%=1,94%.
Tuy nhiên, đối với HĐTL thì phần trăm lãi của NĐT sẽ bằng: (105-103)/15,45*100%= 12,95%.
Như vậy có thể thấy, một biến động nhỏ về giá của HĐTL có thể tạo ra hiệu ứng lãi/lỗ trên khoản đầu tư lớn hơn nhiều so với việc đầu tư vào các chứng khoán cơ sở.
Tuy nhiên, đây là trường hợp NĐT có lãi. Lợi thế đòn bẩy được coi là con dao 2 lưỡi với nhà đầu tư. Khi giá của HĐTL biến động theo chiều hướng có lợi (ví dụ: Giá HĐ tăng đối với NĐT nắm vị thế mua và giá HĐ giảm đối với NĐT nắm vị thế bán), thì NĐT có thể ghi nhận một khoản lãi lớn trên giá trị ký quỹ ban đầu. Nhưng ngược lại, khi giá HĐ biến động theo chiều hướng bất lợi, NĐT có thể sẽ phải chịu những khoản thiệt hại lớn trên khoản ký quỹ trong thời gian ngắn.
8. Giao dịch Hợp đồng tương lai có gì khác giao dịch cổ phiếu bình thường?
Việc giao dịch Hợp đồng đồng tương lai diễn ra tương tự so với giao dịch cổ phiếu. Nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch thông qua giao dịch khớp lệnh hoặc giao dịch thoả thuận với các loại lệnh vẫn đang được sử dụng trên thị trường.
Các Hợp đồng tương lai sẽ có bảng giá riêng biệt, nhà đầu tư dựa trên kỳ vọng của mình vào xu hướng của chỉ số có thể đặt lệnh và khớp lệnh để tham gia vào Hợp đồng tương lai.
Tương tự như cổ phiếu, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số tăng sẽ mua hợp đồng tương lai chỉ số, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số giảm sẽ bán hợp đồng tương lai chỉ số. Một điểm khác biệt là các hợp đồng tương lai sẽ đáo hạn, do đó nhà đầu tư khi tham gia giao dịch cần lưu ý chọn hợp đồng có tháng đáo hạn phù hợp.
Hợp đồng tương lai có các lợi thế nổi bật so với cổ phiếu thông thường như sau:
- Tổng số lượng Hợp đồng tương lai lưu hành không bị giới hạn
- NĐT có thể tham gia vị thế bán HĐTL mà không cần sở hữu tài sản cơ sở của hợp đồng
- NĐT chỉ cần bỏ ra một số tiền ký quỹ bằng một phần giá trị của hợp đồng
9. Làm thế nào để thoát khỏi hợp đồng đang tham gia?
Đơn giản nhất là chờ đến thời điểm đáo hạn.
Nếu không, để thoát khỏi vị thế đang tham gia, ví dụ vị thế bán, thì NĐT cần đặt lệnh đối ứng (vị thế mua) trên thị trường. Nếu lệnh được khớp, thì NĐT đã thoát.
