"Bắt cóc online": Vì sao học sinh, sinh viên dễ bị thao túng?

"Bắt cóc trực tuyến" không chỉ nhắm đến người nhẹ dạ cả tin mà đang tấn công trực tiếp vào nhóm học sinh, sinh viên và cả người trưởng thành.

Khi nạn nhân trở thành “người tự thú”

Thời gian gần đây, nhiều vụ việc lừa đảo với tên gọi “bắt cóc trực tuyến” được ghi nhận tại nhiều tỉnh, thành trên cả nước. Điểm chung của các vụ việc là kịch bản giả mạo cơ quan điều tra, đe dọa người bị hại có liên quan đến các đường dây rửa tiền, buôn bán ma túy… rồi yêu cầu “hợp tác điều tra” thông qua ứng dụng trực tuyến như Zoom hoặc Telegram.

Mục tiêu mà tội phạm mạng hướng đến không còn là người già, ít hiểu biết về công nghệ, mà tập trung thẳng vào nhóm học sinh, sinh viên và cả người trưởng thành. Đây là những người sử dụng Internet thường xuyên nhưng lại không đủ kỹ năng tự vệ tâm lý trên không gian số.

Mới đây, Công an phường Yên Hòa, Hà Nội phối hợp của Công an xã Trường Hà, tỉnh Cao Bằng đã giải cứu một vụ "bắt cóc online". Trước đó, một đối tượng tự xưng là cán bộ Công an thông báo cháu X (sinh viên Đại học ở Hà Nội) có liên quan đến một vụ rửa tiền. “Khi gọi video qua Zalo, đối tượng mặc quân phục công an và cho xem thẻ chứng minh Công an Nhân dân. Do lo sợ, cháu đã thực hiện theo yêu cầu của họ và báo về gia đình với nội dung bị đe dọa bắt cóc và đòi tiền chuộc với số tiền lên đến hàng tỷ đồng”, cháu A nói.

Ở một vụ việc khác, kịch bản lừa đảo được đẩy lên một cấp độ cao hơn khi kẻ gian không trực tiếp yêu cầu chuyển tiền mà bắt nạn nhân dựng kịch bản giả xin đi du học. Nạn nhân bị thao túng đến mức làm theo từng câu chữ trong tin nhắn được soạn sẵn: “Trong đó nó mới đưa cho mình một kịch bản là gọi cho gia đình để xin đi du học là 250 triệu đồ”, nam nạn nhân chia sẻ.

Trong trạng thái hoảng loạn, nhiều người trẻ đã làm theo mọi hướng dẫn như một “nghi phạm thực thụ”, không dám hỏi ý kiến người thân, không dám tra cứu hay xác minh thông tin chính thống.

Không những vậy, đối tượng còn kiểm soát điện thoại của nạn nhân, không cho phép em liên lạc ra ngoài. “Lúc đó gọi Zoom là nó kiểm soát chứ không phải chia sẻ màn hình”, nạn nhân nói rõ. Khi quyền kiểm soát thiết bị và tư duy đều nằm trong tay kẻ lừa đảo, nạn nhân gần như không có cơ hội thoát ra khỏi “căn phòng ảo” mà chúng tạo ra.

Thao túng tâm lý để "bắt cóc online"

Một nạn nhân bị bắt cóc online trình báo tại cơ quan công an. Ảnh minh họa.

Một trong những điểm gây tranh luận lớn trên mạng xã hội chính là lý do vì sao những người trẻ, đã là học sinh cấp ba hoặc sinh viên đại học, tức là ở độ tuổi trưởng thành, có học, có kiến thức nhưnng lại có thể dễ dàng bị dắt mũi đến như vậy. Trong khi có người cho rằng đây là biểu hiện của sự nhẹ dạ cả tin, nhiều chuyên gia lại nhìn nhận vấn đề từ góc độ tâm lý học và tâm lý xã hội.

Thiếu tá Nguyễn Duy Tùng, Cục An ninh mạng và phòng chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (A05, Bộ Công an) phân tích: “Bất kỳ ai cũng có thể trở thành nạn nhân. Nhưng thời gian gần đây, tội phạm lừa đảo trực tuyến đang nhắm đến nạn nhân là những người trẻ tuổi, đặc biệt là học sinh, sinh viên, những người sử dụng mạng xã hội thường xuyên nhưng lại thiếu kỹ năng nhận diện rủi ro và phòng ngừa lừa đảo trực tuyến”.

Theo Thiếu tá Nguyễn Duy Tùng, điểm yếu của nhóm người trẻ này là khả năng kiểm soát cảm xúc khi rơi vào tình huống khẩn cấp. Trong nhiều vụ việc được điều tra, nhóm tội phạm đã thao túng nạn nhân bằng các cáo buộc cực kỳ nghiêm trọng như “mua bán ma túy” hoặc “rửa tiền quốc tế”. Những cụm từ khơi gợi tội danh có thể đi tù đã đủ để đẩy một người trẻ vào trạng thái hoảng loạn, nhất là khi kẻ lừa đảo nắm rõ thông tin cá nhân và liên tục dọa “đã báo cáo lên hệ thống”, “có thể bị bắt bất cứ lúc nào”.

Các chuyên gia cho biết, ở đây, cơ chế tâm lý rất đặc biệt, khi một người bị dồn vào trạng thái sợ hãi và bị cách ly thông tin (bị cấm nói với người thân, bị giám sát điện thoại, bị khóa mạng xã hội), họ không còn đủ tỉnh táo để phân tích vấn đề. Mặt khác, những học sinh, sinh viên từng có tư duy cầu tiến, biết nghe lời, ngoan ngoãn lại chính là những người dễ trở thành “nạn nhân lý tưởng” trong mắt tội phạm vì họ thường tuân thủ các quy tắc do “người có thẩm quyền” đưa ra, dù là giả mạo.

Tình trạng trên cho thấy, kiến thức công nghệ hay học lực không đủ để bảo vệ một người trước tội phạm mạng nếu người đó thiếu năng lực ứng phó tâm lý và kỹ năng tự phòng vệ khi bị đe dọa qua công cụ kỹ thuật số. Thêm vào đó, sự thiếu gắn kết giữa học sinh, sinh viên, người trẻ với gia đình và nhà trường trong việc chia sẻ rủi ro cũng khiến các em dễ bị cô lập khi gặp nguy hiểm.

Chiến dịch “Không một mình” và nỗ lực bảo vệ người trẻ trên mạng

Trước những diễn biến đáng lo ngại, Bộ Công an đã phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo địa phương, các sở ngành và nhà trường trên toàn quốc phát động chiến dịch truyền thông có tên “Không một mình, cùng nhau an toàn trực tuyến”. Chiến dịch nhấn mạnh thông điệp: “không ai bị bỏ lại phía sau” trên không gian số, và mỗi học sinh, sinh viên đều cần có một mạng lưới hỗ trợ tâm lý và pháp lý để không trở thành nạn nhân của tội phạm công nghệ cao.

Chiến dịch hướng tới mục tiêu nâng cao kỹ năng phòng ngừa lừa đảo mạng cho người trẻ, đồng thời khuyến khích các em “hãy chia sẻ và đừng im lặng”. Bên cạnh đó, phụ huynh được khuyến nghị cần lắng nghe thay vì áp đặt, bởi sự trách móc có thể khiến các em càng thu mình hơn khi gặp chuyện bất thường. Nhà trường, theo đó, cũng phải là một không gian an toàn, thân thiện, nơi học sinh có thể tin tưởng tìm đến khi có dấu hiệu bị lừa đảo, bị đe dọa, hoặc gặp khủng hoảng tinh thần trên mạng.

Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo, truyền thông chỉ là một phần. Để tạo ra “lá chắn số” thực sự cho người dùng trẻ, Việt Nam cần một hệ sinh thái đồng bộ. Đó là, hoàn thiện khung pháp lý xử lý tội phạm công nghệ cao, phối hợp quốc tế để truy vết dòng tiền, phát triển nền tảng xác minh tài khoản số và phát hiện nội dung lừa đảo, đồng thời tích hợp giáo dục kỹ năng sống số vào hệ thống giáo dục phổ thông và đại học.